Cymhwysais fel Therapydd Iaith a Lleferydd yn 1991 a gweithiais gyda phlant a’u teuluoedd am yr 16 mlynedd nesaf. Fe ddes yn fwyfwy rhwystredig gyda’r heriau dyddiol o gael effaith ddigonol gyda’r ychydig amser ac adnoddau oedd gennyf. Pan ddaeth y cyfle i wneud cais am swydd Rheolwr Dechrau’n Deg yn 2007, teimlais fod gan y rhaglen yr holl elfennau cywir i wneud gwahaniaeth gwirioneddol a neidiais amdani. Roedd y 14 mlynedd a hanner nesaf yn niwl o ddatblygiad staff a gwasanaethau, prosiectau cyfalaf a llywio ein dealltwriaeth o’r hyn a weithiodd a sut. Pryd bynnag yr oedd pethau’n mynd yn drech, doedd ond rhaid i mi atgoffa fy hun o pa mor werthfawr oedd y rhaglen o’i gymharu â’r rhwystredigaethau cynharach a pha mor freintiedig oeddwn i i fod yn y sedd yrru.
Mae Deddf Llesiant Cenedlaethau’r Dyfodol a Gwasanaethau Cymdeithasol a Llesiant (Cymru) wedi rhoi fframwaith i sefydliadau yng Nghymru weithredu mewn ffordd sy’n mynd i’r afael ag effaith stigma yn uniongyrchol gyda’i bwyslais ar integreiddio a chyfranogiad. Yn fwy diweddar, mae’r Ddyletswydd Economaidd-Gymdeithasol, sy’n sefyll ar ysgwyddau blynyddoedd o ddeddfwriaeth tlodi, hefyd yn helpu sefydliadau i fframio eu ffordd o feddwl wrth gynllunio gwasanaethau ac adnoddau er mwyn sicrhau tegwch a chydraddoldeb.
Mae rhaglenni gwrthdlodi Llywodraeth Cymru gan gynnwys Dechrau’n Deg, Teuluoedd yn Gyntaf a dulliau eraill sy’n seiliedig ar le, yn darparu llwyfannau gwych ar gyfer gwireddu uchelgeisiau a photensial y Deddfau a’r Dyletswydd hyn. Fel y soniwyd yn gynharach, cefais y fraint fawr o reoli ac arwain Dechrau’n Deg ac Integreiddio’r Blynyddoedd Cynnar yng Ngheredigion rhwng 2007 a 2021. Dyma rai o’m myfyrdodau ar sut yr aeth y rhaglenni hyn i’r afael â stigma a hyrwyddo’r defnydd o wasanaethau mor effeithiol.
- Gweithio mewn prinder
Mae Eldar Shafir a Sendhil Mullainathan yn cymhwyso gwyddor ymddygiad i ddeall yr effaith y mae peidio â chael digon o bethau – arian, amser, bwyd iach neu gydbwysedd iach rhwng bywyd a gwaith – yn ei chael ar eich gallu meddyliol i geisio neu dderbyn cymorth a fydd o fudd i chi yn y tymor hwy. . Mae prinder yn lleihau eich ‘lled band’ ar gyfer prosesu meddyliol tra bod eich ymennydd yn brysur yn prosesu pryderon ac amheuon.
Defnyddio Damcaniaeth ‘Gwthio’/’Nudge’ Theory – gwneud y dewisiadau cywir yw’r dewisiadau hawsaf sy’n helpu i fynd i’r afael â’r mater hwn. Roedd darparu cymorth mwy dwys yn y cartref gan weithwyr proffesiynol dibynadwy fel ymwelwyr iechyd a’u timau yn helpu i ddarparu gwybodaeth, cyngor a chymorth a oedd yn fwy hygyrch a derbyniol. Roedd gofal plant o safon wedi’i ariannu, gofal ymatebol ac o fewn cyrraedd, yn ogystal â chyfoeth o gyrsiau datblygu rhianta a chyfathrebu o fewn pellter gwthio pramiau yn cael ei weld fel ased gan bawb. Roedd y ffaith y gallai’r cyrsiau hyn gael eu darparu gan bobl yr oedd gennych eisoes berthynas ymddiriedus â nhw yn athrylithgar – yr hud a wnaeth iddo weithio.
Roedd teuluoedd yn gwerthfawrogi ymdrechion staff i addasu gwasanaethau i’r hyn yr oedd ei angen arnynt, er enghraifft cynnal cyrsiau pan oedd plant mewn gofal plant, ac fe wnaethant fanteisio ar lawer o’r cyfleoedd a gynigiwyd iddynt. Yn y broses, fe wnaethant adeiladu grwpiau cyfeillgarwch cefnogol a chymunedau gyda’u cyfoedion.
Roedd cyrsiau rhianta a gymeradwywyd gan Lywodraeth Cymru / Sefydliad Ymyrraeth Gynnar yn 12 wythnos o hyd – yn dipyn o orchest i gael pobl i gofrestru. Roedd darpariaeth dda yn golygu bod angen i deuluoedd gael perthynas gref â staff a chyfranogwyr eraill, cymhellion fel cinio am ddim a chyflwyniad gan staff medrus, hyfforddedig yn cynnig diogelwch seicolegol ac awydd i ‘weithio gyda’ pobl a pheidio â ‘gwneud’ iddynt.
Mae dull seiliedig ar asedau yn cefnogi ffocws ar gryfderau a naratif mwy galluogol. Modelodd staff ymdrin â gwrthdaro barn a chyfraniadau a oedd yn herio ethos y rhaglen gyda pharch a diwydrwydd dyladwy. Roedd dod o hyd i ymddygiadau cadarnhaol a sylwadau i amlygu a chysylltu â chanlyniadau da ar gyfer pob cyfranogwr yn golygu bod pawb yn gadael yn teimlo’n fywiog, yn barod i wynebu heriau’r wythnos nesaf.
Roeddwn yn awyddus i gael gwared ar unrhyw stigma o’r cyrsiau hyn. Defnyddiais wyddor ymddygiad i’w ‘normaleiddio’ nhw – gan rannu data’n rheolaidd a storïau wedi’u fframio’n briodol gan y rhai a oedd yn cwblhau’r cwrs.
Roedd gan Geredigion nifer gyson uchel o bobl yn dilyn cyrsiau rhianta – a gynhaliwyd dros nifer o flynyddoedd. Tybiais mai’r hyn oedd yn gyfrifol am hyn oedd y staff tosturiol hynod fedrus oedd yn rhedeg y cyrsiau ac estynnwyd croeso cynnes i bawb yn gyfartal. Roeddem yn gallu dangos bod gan y cyrsiau gynrychiolaeth gyson gan amrywiaeth o rieni gyda heriau amrywiol yn eu bywydau. Cwblhaodd o leiaf 70% eu cwrs a dangosodd 80% neu fwy gynnydd yn eu hunan-effeithiolrwydd magu plant. Nod hirdymor y gwaith hwn oedd cau’r bwlch mewn cyrhaeddiad addysgol ac rwyf mor falch o allu dweud bod ein rhieni a’n plant wedi gwneud hynny. Roeddem yn gallu dangos bod plant rhieni a oedd wedi derbyn y rhaglen bedair blynedd lawn o 0-4 oed ac a oedd yn cael prydau ysgol am ddim yn 7 oed wedi cau’r bwlch gyda’u cyfoedion nad oeddent yn cael prydau ysgol am ddim am dair blynedd yn olynnol.
- Cyffredinoliaeth wedi’i dargedu ac allgymorth
Nid oedd beirniaid rhaglen Dechrau’n Deg Llywodraeth Cymru yn hapus gyda’r dull côd post ardal. I mi, roedd y ffaith bod y rhaglen yn cofleidio ardal gyfan yn allweddol i frwydro yn erbyn stigma a sicrhau bod y rhai anodd eu cyrraedd yn teimlo eu bod yn manteisio ar wasanaethau oherwydd bod ganddyn nhw hawl i’w cael – yn yr un ffordd ag yr oedd eu holl gymdogion. Roedd allgymorth a gwaith partneriaeth cryf gyda Theuluoedd yn Gyntaf yn golygu y gallai teuluoedd y tu allan i’r ardal gael gwasanaethau o safon hefyd. Fe wnes yn siŵr bod unrhyw hyfforddiant a gawsom yn cael ei gynnig i bartneriaid sy’n gweithio gyda theuluoedd ar draws y sir.
- Perthyn a chymwynasgarwch
Mae’r dull Human Givens yn gosod rhai paramedrau o amgylch yr hyn sydd ei angen i fwynhau iechyd a lles fel a ganlyn:
“Gwyddom bellach fod cael ystyr a phwrpas, ymdeimlad o ewyllys a rheolaeth, cael bod eich angen gan eraill, bod â chysylltiadau agos a chysylltiadau cymdeithasol ehangach, statws, rhoi a derbyn sylw priodol, ac ati, yn hanfodol ar gyfer iechyd a lles.”
Mae gweithio o fewn ardal ddaearyddol ddiffiniedig yn galluogi timau i feithrin ymdeimlad o gysylltedd. Mae gweithio integredig a chyd-ddarparu gyda sefydliadau statudol a thrydydd sector yn yr ardal yn adeiladu ac yn rhannu’r ymddiriedaeth a’r ymdeimlad o berthyn. Gall staff ar draws asiantaethau sy’n dangos ymddiriedaeth fawr yn ei gilydd a rhoi negeseuon cyson roi sicrwydd ac angor mewn cyfnod anodd.
Roedd teuluoedd ym mhob un o’r rhaglenni’n cael cyfleoedd rheolaidd i lunio’r ffordd yr oedd gwasanaethau’n cael eu darparu a chyfleoedd ar gyfer hyfforddiant a gwaith gwirfoddol.
- Tosturiol a charedig
Ysgrifenna Margaret Wheatley ein bod yn llawer mwy doeth, gofalgar a charedig nag y byddai ein cyfryngau yn ein cael ei gredu. Roeddwn yn siŵr bod dangos a darparu gwasanaethau cadarnhaol, caredig, tosturiol yn gyson yn allweddol i dyfu gobaith a chred yn ein cymunedau. Rwy’n dal yn argyhoeddedig ei fod yn helpu i fynd i’r afael â rhai o effeithiau mwy negyddol stigma ac yn arwain at ymgysylltu cadarnhaol, cynhyrchiol.
- ‘Fframio’ nid beio
Mae fframweithiau’n helpu i lunio neu ‘fframio’ cyfathrebiadau effeithiol trwy gymhwyso gwyddor gymdeithasol wrth astudio sut mae pobl yn deall materion cymdeithasol.
Gall y naratif a ddefnyddiwn gyda ac amdanom ein hunain a’n cymunedau ganolbwyntio ar gryfderau ac adeiladu ar falchder a gobaith. Mae angen gweithredu ar y cyd dros gyfnod parhaus i ail-fframio teulu, ysgol a chymuned – i ganolbwyntio ar yr hyn sy’n iawn ac nid yr hyn sydd ddim yn iawn.
Rwyf wedi bod yn ddigon ffodus i weithio gyda phobl wych, a sefydliadau a gwasanaethau llwyddiannus dros y blynyddoedd. Fy sylw i oedd eu bod wedi seilio eu llwyddiant ar ddealltwriaeth gadarn, dosturiol o angen pawb i berthyn ac i deimlo eu bod yn cael eu gwerthfawrogi a’u gwerthfawrogi am eu cryfderau penodol eu hunain. Roedd y bobl a’r sefydliadau hyn yn lleisio a dathlu gwerth a chryfder perthyn yn frwd ac yn annog pawb i wneud yr un peth.
Ceisiais a pharhau i geisio efelychu’r athroniaeth honno. Wna’i byth anghofio sylw un fam am gymorth Dechrau’n Deg – ‘Rydych chi’n gwneud i mi deimlo’n gyfoethog.’ Dyma’r math o gyfoeth nad oes ganddo unrhyw stigma.
